Een waardenperspectief op wereldse problemen
Met de begin 2015 door mij geschreven drietal publicaties, over ‘wat taal, muziek en kunst met samenwerken te maken hebben’, zijn beschouwelijke vragen steeds de basis geweest om, met voorbeelden over de verhouding tussen die drie domeinen, vanuit bewustwording tot inzicht te komen voor een verrijkende kijk op samenwerken. Omdat het woord samenwerken meer is dan een werkwoord komen we tot het stilstaan bij verdieping van de betekenis, dat in dit artikel een praktische plaats zal krijgen als een perspectief vanuit waarden.
Voor een verbeelding van de basis van de genoemde verhoudingen maak ik gebruik van de in figuur 1 afgebeelde trilogie. Een schets van de in de publicaties gestelde vragen en uitgewerkte voorbeelden zal ik in verband brengen met een waardenperspectief tegen de achtergrond van wereldse problematiek, in het bijzonder de gebeurtenis rondom de onmenselijke moorden op het Parijse Charlie Hebdo. In één oogopslag zien we de grote verschillen in de gegeven betekenis aan de definitie van samenwerken, vanuit het perspectief van de daders en vanuit de reacties voor het belang van veiligheid en het behoud van vrije meningsuiting. Individuele en gemeenschappelijke waarden brengen ons met grote vanzelfsprekendheid, naar het lijkt onvermijdelijke, stille tochten als een terugkerend opvallend fenomeen bij schokkend verlies. Wat zegt ons dat meer!
Figuur 1: Muziek, samenwerken en taal als gezamenlijk iteratief proces
Perspectieven
De gestelde vragen in de publicaties kennen ten aanzien van de taal, en de wijsheden die we eraan kunnen ontlenen, aandacht voor: de beleving van dimensies ervan, de bijzonderheden en functies, of je met taal je nooit helemaal kunt uitdrukken wat je (niet) wilt, wat het eigenlijk betekent voor je eigen leven en hoe je elkaar al luisterend kunt voeden.
Voor wat betreft muziek heeft, het nader inzoomen op de praktijk van ‘de muziek’ als deel van het (samen)werken, me gebracht tot een drietal aandachtsvelden: ‘Wat huist er in muziek, en daarmee IN ons, dat ons verrijkt voor samenwerken’, ‘Wat brengen de beschouwingen, en daarmee de muziek daarIN, over de tekst van een zanger, over het musicalgezelschap of over het gesprek ons’ en ‘Laten praktijkvoorbeelden over organisatie-ontwikkeling en gespreksvoering zien dat de muziek in gesprekken bruikbaar is voor inzichten ter stimulering van samenwerken?’
Met betrekking tot de relatie van kunst en samenwerken wordt stilgestaan bij wat het brengt wanneer we kunstuitingen overpeinzend beschouwen (contempleren) en vervolgens de verwoordingen over onze waarnemingen tegen het licht van betekenisgeving houden, zodat we terug zijn bij de aandacht voor de dimensies van taal (zowel van woorden/zinnen als van een associatief verhaal) en de beleving daarvan. Ook al is een definitie van kunst permanent in beweging, het prikkelt ons stil te staan bij wat in geest of gemoed leeft, wat schoonheidsontroering kan veroorzaken en of wat we waarnemen zich onderscheidt door een hogere esthetische waarde.
Dimensies van taal
Wanneer we beleving en dimensies van taal duiden, dan is het noodzakelijk een beeld te schetsen van wat wordt bedoel met dimensies. Figuur 2 geeft daartoe een indruk, waarbij het het uitgangspunt is dat voor het individu taal wordt uitgedrukt op hoofd-, handen-, hart- en buikniveau (en in de verhouding die per individu geldt en zich ook gaande het leven ontwikkelt) en dat het, door de verschillen per individu, een zoektocht is in welke dimensies zich de taal in de dialoog c.q. het groepsgesprek afspeelt. Wanneer we het in dit artikel hebben over binnentaal dan bedoelen we daarmee ‘ de taal in het hoofd van de taalgebruiker’ en benoemen we buitentaal dan betreft dat ‘de waarneembare manifestaties van het taalvermogen’.
Een goede dialoog en oog voor wederkerigheid
Figuur 2: Gesprekskader over de dimensies waarin we waarnemen
Het onderscheid van binnen- en buitentaal is uiterst relevant voor het onder de loop nemen van dagelijkse (wereldse) problemen omdat voor veel mensen buitentaal de primaire associatie is die ze met taal hebben en daarmee doorgronden we nauwelijks als vanzelfsprekend ‘wat we in onze persoonlijke dimensies eigenlijk hebben waargenomen’ én hoe verschillend (individuele) waarnemingen (in de hoofden van taalgebruikers) wel zijn en wat dat dan betekent voor onze conversaties.
Wat de voorbeelden in de drie publicaties brengen
In voorbeeld 1 (blz. 9) in Wat heeft taal met samenwerken te maken? wordt eerst een schets gegeven van beschouwende taal over een verbeeldende groepsopdracht als ‘zakelijk gesprek bij organisatie-ontwikkeling’. In de taal zijn de muziekelementen volume, ritme, timing, toon(aard/hoogte), melodie en klankkleur terug te vinden. De verwoordingen (fig.11) ‘niemand sprak te hard’ en ‘een gracieus uitdrukken van het eigen verhaal’ representeren met welk besef de groep ‘naar elkaar luisterend’ met elkaar omgaat. Bij de pop(ster)band (blz. 15) op het mega-evenement is duidelijk dat de kwaliteit van een songtekst én de klasse van de muzikanten bepalend zijn voor hoe je succesvol uitdrukt wat je wilt. De schoonheid van de uitvoering brengt het op de been gebrachte publiek een voorbeeld van samenwerken, waarbij ook de relatie tussen muzikanten en publiek kenmerken van samenwerken laat zien omdat er weliswaar niet met elkaar wordt gewerkt maar er wel sprake is van een proces waarin ‘wordt bijgedragen aan een gezamenlijk resultaat’ (nl. een geweldige sfeer in een voortdurende interactie).
Dan komt in de publicatie Wat heeft muziek met samenwerken te maken? naar voren dat de genoemde muziekelementen toebehoren aan beide hersenhelften, wat duidelijk maakt dat muziek een functie heeft de hersenhelften te laten samenwerken. Dat uit zich ook fysiologisch, bijvoorbeeld in het mee gaan bewegen met muziek en shiffering van het lichaam, omdat emotie en de motoriek als gebieden in de hersenen vlak bij elkaar zitten. Dat taal, muziek en bewegen tegelijk (als uitdrukking van de definitie van samenwerken) een proces, werkwoord én manier zijn, drukt zich ook uit in dansende en zingende protesterende menigten (blz. 8 en fig. 8) , waarbij de historische beelden van Afrikanen tegen apartheid helder in het geheugen liggen gegrift. Ook de musical (blz. 9/10 en fig. 11) komt aan de orde waaruit we concluderen dat de muziekelementen de spelers helpen zich te oriënteren zodat ze aan de hand van de duur van bepaalde woorden en de richting waar dat geluid vandaan komt, kunnen bepalen ‘Wat is de inhoud en hoe wordt het gezegd? en ‘Wie ben ik zelf versus de ander?’
In de publicatie Wat heeft kunst met samenwerken te maken? komt de aandacht te liggen op het beschouwend waarnemen van een danstheater en (schilder)kunst (blz. 11t/m16). Belangrijk is daarbij het zich realiseren van vertekeningen in ons waarnemen. Zo zijn o.a. ons geheugen, het neuro associatieve en fysiologische vlak én sorteerregels van invloed op wat we verwoorden en verhalen. Zitten we bij het danstheater dichtbij of veraf in de zaal, zodat we de ademhaling en gezichtsmimiek van de dansers wel of niet kunnen waarnemen. Het beïnvloedt onze beleving, hetgeen in onze gespreksvoering niet anders is, wat we ons nauwelijks gewend zijn te realiseren. We gaan naar het theater en museum om weliswaar te ontspannen, maar ook doen we tegelijk een beroep op een actieve relatie tussen kunst/muziek en jij als waarnemer. Filosoof Schopenhauer (1788-1860) stelde dat ‘Wat is het leven?’ Op deze vraag geeft elk echt en geslaagd kunstwerk op zijn eigen wijze een afdoende antwoord.’ Die vraag ‘Wat is het leven?’ zou een basisattitude moeten zijn bij ieder gesprek in organisaties om te willen doorgronden wat onze snel veranderende wereld voor ons en de organisatie betekent, op weg naar een afdoende antwoord.
In alle voorbeelden zien we Muziek/Kunst, Taal en Samenwerken als iteratief proces op elkaar inwerken. In de drie publicaties worden verbanden gelegd naar aspecten van gespreksvoering en voor de kwaliteit van dialogen in organisaties. Dat betekent dat de trilogie, als pleidooi voor aandacht voor het iteratief proces, een uitnodiging is tot bewustwording over wat het luisteren, kijken en beleven van kunst en muziek ons brengt ‘voor goede dialogen en oog voor wederkerigheid in zowel het privé -, het sociale – als het zakelijke leven’. Het aardige is dat er ook weer niets nieuws onder de zon lijkt, want gedurende de geschiedenis hebben genoeg filosofen zich uit gelaten over de verbanden. In iedere publicatie is daarom een uitspraak van een filosoof (waarvan hierboven Schopenhauer als voorbeeld) deel van en verweven met de tekst, bedoeld om de aandacht voor samenwerken (ook filosofisch) te intensiveren.
Samenwerken en wereldse problemen
Niet alles is samenwerkend op te lossen. Niets doen of alleen werken kunnen evenzo goede opties zijn. Het is juist de goede wisselwerking en de goede verhouding tussen alleen of samen werken of niets doen die richting geven aan het invullen van onze keuzes. Maar wanneer we de focus op samenwerken houden, is een schets van de definitie van belang om een stap te zetten naar een waardenperspectief dat dienstbaar is voor het benaderen van wereldse problemen, met de bedoeling dat het een bijdrage levert aan waardevolle associaties en beelden.
Het begrip Synergie (Griekse: synergia, samenwerking) is een begrip dat een proces beschrijft waarbij het samengaan van delen meer oplevert dan de som der delen. Hierin is het kernwoord ‘een proces’, terwijl definities over samenwerking/samenwerken het ook als ‘een werkwoord’ en ‘een manier’ schetsen. Een element van de definitie zijn de synoniemen, die met de andere onderdelen van de definitie in figuur 3 zijn weergegeven. De synoniemen kunnen ook weer op hun definities worden beschreven. Die diversiteit in de definitie duidt nu juist een brug aan naar betekenisgeving in het omgaan met complexe problemen. Ieder individu zal zijn eigen verhaal hebben bij samenwerken, zodat we ons feitelijk uitgenodigd kunnen (en moeten) voelen om bereidheid te tonen ieder perspectief te onderzoeken IN onszelf, IN onze gespreksrelatie en IN de context van de casus.
Figuur 3: (verkorte) Definitie samenwerken, met afwegingen in betekenis
In de inleiding reikte ik de onmenselijkheid van de moorden op het Parijse Charlie Hebdo aan en dat we in één oogopslag de grote verschillen in betekenis van de definitie van samenwerken zien. De daders uiten hun doel in de media en tonen gruwelijk aan daar anderen voor de vermoorden. Wereldleiders en lokale besturen roepen tot een gezamenlijk ‘nee’ tegen dergelijke acties en geven in alle toonaarden aan dat we er alles aan moeten doen niet bang te zijn en ons vertrouwen in een veilig land te kunnen leven, met behoud van vrije meningsuiting, niet te mogen verliezen. Individuele en gemeenschappelijke waarden brengen ons met grote vanzelfsprekendheid, naar het lijkt onvermijdelijke, stille tochten als een terugkerend opvallend fenomeen wanneer verlies van mensenlevens ons schokt. Ieder kan aan figuur 3 wel ontlenen, door te verhalen aan de hand van eigen woorden en beelden, wat er voor hem/haar het meest nodig is om het omgaan met aanslagen vorm te geven.
Een ander voorbeeld waar we samenwerken in een bijzonder perspectief hebben gezien, is de gehele organisatie rondom de berging en identificatie van de slachtoffers van de MH-17. In de Oekraïne zagen we het gedoe om tot het rampgebied te kunnen doordringen voor toelating tot onderzoek en berging van de slachtoffers. Hier in Nederland werden alle zeilen bijgezet voor een zeer plechtig, gelijkwaardig en waardevol onthaal om de slachtoffers te kunnen identificeren. Een mooi staaltje nemen van (internationale) verantwoordelijkheid voor ‘Een proces, werkwoord en manier van samenwerken vanuit ‘Optimale afstemming tussen eigen kwaliteit en belang(en)’ én ‘Bijdragen aan gezamenlijk resultaat, ook bij onderwerp van niet direct persoonlijk belang’.
Waardenperspectief
Oorlogen en aanslagen voor je gelijk, macht en invloed zijn van alle tijden. Wanneer we de klassieken lezen hebben genoeg filosofen goede vooruitziende en beschouwende blikken (gehad), zodat je (bijna) zou kunnen voorspellen waarom iets behoorlijk mis gaat met een Amerikaans/westerse missie. Waarom zou je vanuit een westerse kijk op de samenleving en wereld in een islamitisch land een democratie willen als 80% van de bevolking daar helemaal niet voor in is? Waarom vinden er in meerdere landen in de wereld onmenselijke slachtingen plaats om het land/gebied te domineren? We gaan er in dit artikel het antwoord niet op vinden. Het lijkt alsof grote groepen (hoe we die ook zouden identificeren) orde op zaken willen stellen, waarbij alle onfatsoenlijke middelen geheiligd worden. De in onze ogen ‘daders’ kijken ongetwijfeld anders aan tegen onze vertaling van onfatsoen.
Hoe dichten we kloven? Als nuttige invalshoek hiermee om te gaan, kies ik ervoor ‘beleving van en leven naar waarden, naar voren te brengen als pleidooi en kans voor menselijkheid’. Taal is daarbij een fundament. Ik schreef reeds dat taal deel uitmaakt van het afgebeelde iteratief proces. Zo kwamen de dimensies (van het waarnemen) van taal aan de orde en dat we (met de kennis- en mentale dominantie in onze westerse samenleving) nauwelijks doorgronden wat we in onze diversiteit aan persoonlijke dimensies eigenlijk hebben waargenomen (Dat laatste geven we geen tijd in ieder geval). Over samenwerken kwam vanuit de definitie de rijkdom daarvan aan de orde.
De opdracht is dat het onderling gemeenschappelijke te vinden. In de beleving werken de domeinen (trilogie fig. 1), de dimensies waarin we waarnemen en de onderlinge woorden van een definitie (hier ‘samenwerken’ met haar synoniemen), op elkaar in. En luisteren kost nu eenmaal tijd, wat veel kan brengen en helen voor een nieuwe noodzakelijk waardenperspectief voor het omgaan met wereldse problematiek.
Ieder mens geeft zijn eigen (binnen)taal (in het hoofd) in unieke verhoudingen van hoofd-, hart- en buikniveau aan de omgeving (in buitentaal). Al hoewel er achter gesloten deuren veel beroering zal zijn, is wat er naar buiten komt als reactie vanuit de politiek op aanslagen en moorden: ‘het behoud van veiligheid’, ‘hoe voorkomen we dit?’ en ‘niet toegeven aan onze angst ons te uit te spreken’. Er is helaas een groot gat ontstaan tussen enerzijds het (technologisch) besturen van onze samenleving (bijvoorbeeld tegen te hard rijden, teveel drinken, fout parkeren) waarin er een geloof lijkt te zijn er alles aan te kunnen doen de veiligheid (zo goed mogelijk) te garanderen en anderzijds het feit dat de gehele geschiedenis aanslagen moorden heeft (en zal blijven) laten zien. Onze rechtsstaat kan ons zomaar in de tang nemen door het doen geloven in een maakbare samenleving, wat zich bij een grote impact op die samenleving (als een aanslag) weer doet wreken. In mijn optiek houdt een goed ontwikkeld waardenperspectief ons wakker.
Niet twijfelend aan goede bedoelingen, want ieder wil ellende voorkomen, lijkt een meer (taal)filosofisch perspectief toch gegrond. Het woord samenwerken komt met het uitschrijven van de definities van de synoniemen (als resultante in De Van Dale van ons talig uiten tot nu toe) tot een uitnodigend palet betekenissen, dat verder reikt dan onze mentale dominantie waarmee bestuurlijke vraagstukken (gemiddeld) worden aangevlogen. Er is dus meer verdieping mogelijk op betekenis van woorden, zoals meerdere schrijvers hebben laten zien, door alleen al over presentie, vertrouwen, wilskracht e.d. een boek vol te schrijven. Hiermee wordt een dergelijk woord als (en in) waarde verheven, om zo de taaldimensies optimaal aan te spreken tot een besef wat dat zowel het individu als het collectief duidelijk kan maken.
Vertrouwen en veiligheid als woorden uit de top tien van 2013-2015 verdienen dus ook een verdieping op boekniveau om vraagstukken ‘als het omgaan met de diepe wonden inzake Charlie Hebdo en de afhandeling van de MH-17’ het hoofd te bieden. Met een massaal ‘de straat op’, en het in klein verband samenscholen, voor deze gebeurtenissen komt het collectief in de diepere dimensies in beweging. Overtuigd ben ik ervan dat we ‘te klein’ reageren om alle techniek uit de kast te halen voor veiligheid en dat we worden uitgenodigd tot een veel collectievere wijsheid, wat de samenscholingen met een collectief ‘nee’ zeker oproepen. Bezinning en samen-zijn dient bovenal om tot een samenwerking te komen vanuit een perspectief dat de mens en de wereld als geheel recht doet om te vertrouwen op betere verbindingen tussen mensen, dan de aanslagen en moorden (in grofheid en polariserend) nu doen vermoeden.
Naast de gruwelijkheden toch een veilig idee dat we in dialogen verder kunnen komen, wat met technologie helemaal niets te maken heeft. Het zal niet verbazen dat ook andere waarden worden aangesproken om zo tot een (gedeeld) waardensetje te komen voor vernieuwende (aan wijsheid ontlenende) perspectieven. Het lijkt erop dat de mensheid die energie en tijd er niet in wil stoppen daar een vernieuwende vinger achter te krijgen, behalve het individu dat er een (pakkend) boek over schrijft.
Bron kunst ‘Voor dialogen is het altijd goed weer’: Arthur Bierhuize
André Bruijn, 22 februari 2015
Invalshoeken organisatieontwikkeling 